Andere tijd, ander publiek, andere functie 

Voordat Pruiksma een vaste aanstelling kreeg bij het Nationaal Rijtuigmuseum was hij al 25 jaar bestuurslid van de Vriendenvereniging. Toen hij nog studeerde vormde dit culturele collectief een ondersteunend netwerk voor het museum. Museumbestuursleden nodigden hem uit om over te stappen vanuit de Vriendenvereniging naar de directie. Vanwege zijn expertise en eerdere ervaringen als museumdirecteur leek hij hen de geschikte persoon voor de functie. 

De erfgoedsector waarin Pruiksma afstudeerde in de jaren negentig is bijna onherkenbaar vergeleken met die van nu. Het heersende beeld van die tijd was een gesloten, bijna elitaire kring van onderscheiden experts en donateurs. Zij bepaalden wie er toegang had tot kennis. In een tijd voor de democratisering van kennis, voor toegankelijke zoekmogelijkheden op het internet, vervulden musea een heel andere maatschappelijke rol. Men ging vroeger doelbewust naar het museum om iets te leren of iets in het echt te zien.

Pruiksma vertelt dat de nadruk destijds lag op een inhoudelijk museumbezoek: “Vroeger waren die fysieke plekken de enige plekken waar je die informatie tot je kon nemen.” Met behulp van geleende boeken uit de bibliotheek of de bijkomstige souvenirwinkel konden bezoekers objecten grondiger bestuderen. Tentoonstellingen waren gericht op het samenhangend presenteren van historische voorwerpen of kunstwerken. Bij een buitenlandse reis was het museum vaak de uitgelezen plek om vooronderzoek te doen. Geert noemt dat een museumbezoek voor velen een soort jaarlijkse traditie was. Men ging eenmaal naar het museum met de familie of met de klas. 

Individuele museumervaring

Tegenwoordig is de bevolking en in het verlengde het museumpubliek een stuk kleurrijker geworden. De individualisering van de afgelopen twintig jaar heeft ertoe geleid dat de museumervaring als publieke voorziening noodzakelijkerwijs meegroeide. Het publiek dat toegang heeft tot de onbeperkte audiovisuele mogelijkheden van het internet vindt een museumstuk soms stoffig: “De virtuele realiteit grijpt zodanig om zich heen dat het ook voor veel minder mensen een sensatie is om het object in het echt te zien.”

Gedramatiseerde videogames en gepersonaliseerde historische ervaringen halen de aantrekkingskracht van het traditionele museum enigszins naar beneden. Pruiksma vertelt dat het museum van nu zich genoodzaakt ziet om die verwachting van de bezoekers op de eerste plaats te zetten. De museumobjecten komen afzonderlijke wensen van de bezoekers nader tegemoet. Een tentoonstelling moet steeds sterker onderling verschillende doelgroepen aanspreken en iets aanbieden waardoor iedereen er een persoonlijke ervaring aan overhoudt. Ondertussen moet het museum hen wel op nieuwe gedachten brengen, op een iets hoger niveau weer laten gaan dan ze zelf verwachtten. 

Een museumbezoeker anno 2022 is steeds minder vaak op zoek naar primaire informatie over een historisch tijdperk. Veel vaker gaat het om een herkenbaar verhaal, persoonlijke associatie of een leuk aandenken voor Instagram. Dit heeft volgens Pruiksma ook een positieve insteek: “Het is goed dat mensen willen laten zien hoe leuk het hier is.”

De digitalisering heeft het Rijtuigmuseum bereikt en verrijkt. Zo noemt Pruiksma dat er grote belangstelling is voor de toegankelijke digitalisering van de collectie. Bezoekers moeten in de toekomst objecten in hoge resolutie kunnen zien op de website. “Wij willen zoveel mogelijk redenen bedenken om hierheen te komen, dat kan fysiek zijn maar dus ook virtueel.”  

Inhoudelijke vervlakking

Inhoudelijke verbreding moet inhoudelijke vervlakking voorkomen. En dat in combinatie met bezuinigingen, sinds Kabinet Rutte I. Dit is het gevolg van het cultuurbeleid dat sinds Kabinet Rutte I van kracht is. Toenmalig staatsecretaris Halbe Zijlstra kondigde in 2011 een jaarlijkse bezuiniging op cultuursubsidies aan van 200 miljoen. Uiteindelijk werd dit zelfs 225 miljoen en die trend zou doorzetten onder opvolger Jet Bussemaker met een bezuiniging van 325 miljoen onder Rutte II. De gevolgen waren al in 2012 zichtbaar. Zo huurde Carnavalsmuseum Op Stelten in Oosterhout datzelfde jaar adviesbureau ZKA in om verbinding te zoeken tussen marktkansen, trends, de (financiële) bedrijfsvoering en promotionele activiteiten.

Deze besluiten hebben de cultuursector richting een commerciëlere manier van fondswerving geduwd. In de afgelopen tien jaar zijn de effecten steeds duidelijker geworden. De Volkskrant schreef in 2020: “De belangrijkste inkomstenbronnen van theaters, gezelschappen en kunstenaars zijn subsidies, kaartverkoop en opdrachten voor nieuw werk. De verhouding met filantropie is al jaren moeizaam in de cultuurwereld.” Culturele instellingen nemen tegenwoordig een fondsenwerver in betaalde dienst om te voldoen aan de nadruk op winstgevendheid. Museumpeil noemde in een interview met adviseur Hans van der Westen: “Overheden bezuinigen op culturele subsidies en stimuleren musea meer de markt op te gaan om extra inkomsten te genereren.”  

Geert bevestigt dat beperktere middelen een weerslag hebben op onderzoek, restauratie, onderhoud, educatie, presentatie en publicaties in en van het museum: “We werken hier met maar een paar parttimers. Dat zijn experts die er veel extra tijd en energie in steken om het museum draaiende te houden. Ik vind het best dramatisch dat er de afgelopen jaren zo ontzettend veel bezuinigd is op erfgoed. We hebben het hier wel over de basis van onze collectieve en personlijke identiteit!” 

Klappen van de coronapandemie

De gevolgen van de coronapandemie zijn goed zichtbaar geworden. Net als bij veel andere culturele instellingen heeft het Rijtuigmuseum last gehad van de beperkingen die golden in het hele land. Naast misgelopen omzet moesten ook tientallen vrijwilligers thuisblijven en stokten de uitwisselingen met cliënten van de Sociale Diensten. Dit terwijl steeds meer werkzaamheden op hun beschikbaarheid draaien. Denk hierbij aan het ontvangen van gasten, het klaarzetten van museumobjecten of het bemannen van de entreebalie. Vaak fungeert een museum dan als ontmoetingsplaats en mogelijkheid tot uitwisseling voor vrijwilligers die bijvoorbeeld verder al met pensioen zijn, of hun partner verloren. Hierover zegt Pruiksma: “We merkten dat niet alleen de bezoekers wegbleven maar dat ook tientallen vrijwilligers gedwongen thuiszaten. Voor deze mensen viel er tijdens de pandemie een stukje van hun leven weg.”

Het duurzame museumpubliek is lastiger terug te krijgen dan de dagjesmensen. Centraal in het complex ligt de zestiende-eeuwse, eind negentiende eeuw vernieuwde borg, met op de benedenverdieping horeca. Pruiksma: "Na de pandemie stroomde het terras al snel weer vol met wandelaars hier uit het dorp. Maar voor een tentoonstelling moet je al snel wat verder rijden. Met de stijgende benzinekosten, blijft het museumbezoek nog achter. Dat is trouwens in de meeste musea zo." Met online filmpjes en foto’s blijft Nienoord in contact met geïnteresseerden door het hele land. 

Cultuur naar de buis 

Sinds kort is Pruiksma bijna per toeval op de landelijke televisie te zien. Zijn huis aan de Folkingerstraat trok het oog van BinnesteBuiten. De straat ligt pal in de Joodse buurt van Groningen en behoort tot één van de belangrijkste historische trekpleisters van de stad. Pruiksma waardeert BinnensteBuiten als een soort collega-podium: "Ook daar delen privé-personen hun kunst en cultuur met het publiek."

Vergelijkbaar met hoe men afhankelijk is van schenkingen in de museumwereld, is BinnesteBuiten afhankelijk van particulieren die een interessant stukje cultuur kunnen laten zien. Toen dit programma meer zendtijd kreeg, benaderde de redactie Pruiksma om terug te komen als gastpresentator. 

Samen met de redactie koos Pruiksma kunst in de openbare ruimte als onderwerp: “Dat is kunst waar je altijd bij kunt, die iedereen kent of waar je aan voorbij fiets. Als ik nou gewoon laat zien wat je op straat aantreft. Zo kun je met hoogwaardige kunst een brede doelgroep aanspreken.” Zo vindt Pruiksma de balans tussen de gesloten museumwereld die hem vormde en de geïndividualiseerde cultuurbranche van nu.

Bronnen: 

- Alex Burghoorn, “Hoe vertel je mensen dat cultuur een goed doel is, net als kankerbestrijding of natuurbehoud?,” De Volkskrant, 27-08-2020, geraadpleegd op 08-07-2022, https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/hoe-vertel-je-mensen-dat-cultuur-een-goed-doel-is-net-als-kankerbestrijding-of-natuurbehoud~b5bc0b54/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F 

- Bennie Roelands, “Musea op zoek naar beter verdienmodel,” Pretwerk, 25-09-2012, geraadpleegd op 13-08-2022, https://pretwerk.nl/opinie/musea-op-zoek-naar-beter-verdienmodel/15479

- Girbe Buist, “Fondsenwerving: wel of niet uitbesteden?,” Museumpeil, 26-05-2016, geraadpleegd op 13-08-2022, https://www.museumpeil.eu/fondswerving-wel-uitbesteden/#:~:text=Overheden%20bezuinigen%20op%20culturele%20subsidies,reguliere%20takenpakket%20erbij%20te%20doen

- “Kunstsector blij met cultuurplannen ondanks bezuinigingen,” NOS, 22-06-2015, geraadpleegd op 08-07-2022, https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2042837-kunstsector-blij-met-cultuurplannen-ondanks-bezuinigingen 

- Romana Abels, “Cultuursector redt het met minder,” Trouw, 03-01-2014, geraadpleegd op 08-07-2022, https://www.trouw.nl/nieuws/cultuursector-redt-het-met-minder~b345bd90/

- “'Slechts' 41 culturele instellingen verdwenen door bezuinigingen,” Joop, 03-01-2014, geraadpleegd op 08-07-2022, https://www.bnnvara.nl/joop/artikelen/slechts-41-culturele-instellingen-verdwenen-door-bezuinigingen

Door: Nationale Recreatiegids/ Mila Tukker  

Beeld: Nationaal Rijtuigmuseum, Roelof Feringa